K�RFEZ BELED�YES�

Tarih�emiz

Belediye Zab�tas�'n�n Tarih�esi

Ge�mi�ten G�n�m�ze Belediye Zab�tas�

Asayi� ve g�venlik hizmetlerini y�r�ten g�revlilere "Yarkan" ad�n�n verildi�i ilmi ara�t�rmalar neticesinde kesinlik kazanm��t�r. Kaz�lar sonucu ortaya ��kar�lan kitabelerde Yarkan kelimesinin s�k ge�mesi bu kesinli�in daha da g��lenmesine sebep oldu. K�ltigin kitabesinde de "�nan�u Apa Yarkan Tarkan At��" �eklinde benzer bir ibare bulunmaktayd�. Avrupa ve Asyal� arkeolog ve bilim adamlar� da bu do�rultuda tespitler yapm��t�. Zamanla bu s�z�n yerini "Daruga" s�z� ald�. Daruga, gerek Mo�ollar�nda ve gerekse T�rklerde inzibat amirlerine verilen isim oldu. Ancak bu isme de�i�ik manalar�n y�klendi�i de g�r�ld�. Sonu� olarak; T�rklerin �slamiyet'ten �ok �nceleri asayi� ve g�venlik hizmetlerini, "Tarhan" ve "Tigin" denilen valilerin emrindeki Yarkanlar vas�tas�yla y�r�tt�klerini s�ylemek m�mk�nd�r. Ge�en zamanla de�i�im g�steren ve ilk olarak ortaya ��kan g�venlik ihtiya�lar�ndan dolay� zab�ta hizmetlerinde de�i�meler meydana geldi. Bu de�i�imlere paralel olarak, halk�n huzur ve g�venli�inin daha iyi sa�lanmas� sorunu �nem kazand�. Genel asayi�ten sorumlu olan Tiginlerden ayr� olarak k��k birimlerde emniyet ve asayi�in sa�lamas� i�in �ad, Tudun ve Suba��l�k makamlar� ortaya ��kt�.

T�rk zab�tas�n�n tarihi geli�iminde �ok �nemli roller �stlenen ve �e�itli hizmet vermesine ra�men asayi� ve g�venlik hizmetlerinin ba�� olan Suba��, kesin olarak bilinen ilk zab�ta amiridir. T�rklerin kurdu�u her b�y�k devletin idari yap�lanmas�nda yer alm��-lard�r. Osmanl� d�neminde Suba�� r�tbesiyle zab�ta i�lerinin yan�nda, belediye i�lerini de y�r�tt�ler.

Zab�ta hizmetlerinde hizmeti alanlar�n ihtiya�lar�na paralel olarak, Yasak��larla birlikte gece g�venli�ini sa�lamak �zere Asesler devreye sokuldu. Bu uygulama bi�imi, Osmanl� Devletinde de devam etti ve her kentte huzur ve g�venli�i sa�lamak �zere Kad�'n�n yan�nda Suba��lar g�revlendirildi. T�rkler, �slam k�lt�r�n�n etkisiyle idari yap�lanmalar�nda ve y�netim bi�imlerinde baz� de�i�iklikler v�cuda getirdiler. Bug�nk� manada Hakim, Savc�, Belediye Ba�kan� gibi s�fatlar�n bir k�sm�n� b�nyesinde toplayan Kad�l�k m�essesesini tesis ederek, ayn� za-manda zab�ta g�revlerinin bir k�sm�n� da bu birime y�klediler. Ancak bu uygulama bir m�ddet sonra terk edilerek, zab�ta g�revi tekrar Suba��lara verildi. Sonralar� kurulan M�sl�man T�rk Devletlerinde daha �ok belediye i�lerinde g�revlendirilmesine ra�men zab�ta g�revi de y�klenen Muhtesipler ortaya ��kt�. �ar��lar�n denetlenmesi hizmetine "Hisbe" ve bu vazifeyi yapanlara da "Muhtesib" ad� verildi.

Muhtesibin tefti�i pazarlar i�in ge�erli olmakla beraber, esnaf�n mallar�n�n insanlar�n gelip-ge�ti�i yollara ta�mas�n� engelleme g�revi de vard�. Muhtesibin fiyat be-lirleme yetkisi yoktu. Esnaf� belirledi�i fiyatla mal satamaya zorlayamazd�. Muhtesibin esas vazifesi; temel ihtiya� �r�nlerinde karaborsac�l�� nlemek oldu�undan uncular�, f�r�nlar�, de�irmenleri, kasaplar�, lokantalar�, denetim alt�nda bulundururdu. �l��-tart� aletlerinin kontrol� de Muhtesiplerin g�revleri aras�ndayd�. Osmanl� D�neminde Zab�ta Osmanl� Devletinin tarih sahnesine ��k��ndan tarih sahnesinden �ekili�ine kadar ge�en zaman i�inde zab�ta te�kilat�n�n zamana ba�l� olarak geli�en de�i�ik yap�lanmalar i�inde oldu�u g�r�lmektedir. Bundan dolay� Osmanl� Devletinin zab�ta te�kilat�n�n d�nemlere ay�r�larak incelenmesi gerekmektedir. Kurulu�undan �stanbul'un fethine kadar ge�en zaman i�inde (1299-1453) eyalet, vilayet ve sancak gibi m�lki b�l�mlere ayr�lan �lkenin zab�ta g�revi, Suba��lar ve yanlar�nda kol gezen Falakac�lar taraf�ndan y�r�t�lm��t�r.

Sava� zaman�nda Orduda g�rev yapan Suba��lara sava� olmad�� zamanlarda belediyeye ait hizmetleri y�r�tme g�revi de verilmi�tir. T�rk Zab�ta Tarihinde �nemli bir yer tutan ve T�rklerin kurdu�u t�m devletlerin idari yap�lanmas�nda yer alan Suba��; ilk zab�ta amiri olma �zelli�ini ta��r. T�rklerin kurdu�u en m�kemmel devletlerden birisi olan Osmanl� Devletinin kurulu� ve y�kseli� d�nem-lerinde Suba��lar, g�venlik ve esenlik i�lerine bakmakla birlikte, belediye zab�tas� hizmetlerini de yerine getirmi�lerdir. Bu d�nemde, her �ehrin bir Suba��s� vard�. Suba��lar hem g�venlik ve esenli�e, hem de askeri i�lere bakan komutanlar durumundayd�lar. Zab�ta hizmetlerinin daha sonraki yap�l��nda Suba��larla emirleri alt�ndaki Yasak��lar�n yan�nda, geceleri g�venli�i sa�layan ve bek�ilik g�revi yapmakla y�k�ml� bulunan Asesleri ve ba�l� oldu�u Asesba��'n� da saymak gerekir.

Osmanl� Devleti kurulu�uyla birlikte hemen her kasabada bir Kad� ve Suba�� g�revlendirildi. Kad�, genellikle m�lki i�lere bakar; kasabalar�n asayi� ve g�venli�i ve Kad�lar�n verdikleri h�k�mlerin uygulanmas�, ayn� zamanda askeri amir konumunda olan Suba��lar taraf�ndan sa�lan�rd�. Yeni�erilerin, sava� zaman�ndaki askeri g�revlerinin yan�nda hazarda zab�ta g�revini �stlendi�i d�nemde; (1453-1826) �stanbul'un asayi�inden sorumlu olan bu ki�iler g�rev b�lgelerine ve yapt�klar� i�lere g�re isimlendirildiler. �stanbul, fethedildikten sonra be� b�y�k zab�ta b�lgesine ayr�ld�. Bu b�lgeler: Yeni�eri a�as�na ayr�lan b�lge, Cebeciba��na ayr�lan b�lge, Kaptanpa�aya ayr�lan b�lge, Top�uba��na ayr�lan b�lge ve Bostanc�ba��na ayr�lan b�lge olarak tan�mlanm��t�r. Bu zab�ta b�lgelerinin d��nda, yaln�zca kendi b�lgelerinin g�venli�ini sa�layan ve "Usta" ad�yla an�lan zab�ta memurlar� da vard�. Hemen hemen t�m semtlerde o b�lgenin en b�y�k zab�ta amirinin emrinde kolluklar; bu g�nk� anlam�yla karakollar bulunurdu. Buralarda zab�ta hizmetlerini y�r�ten; Yeni�erilerin aras�ndan ayr�lan ve kolluk�u denilen ki�iler g�rev yapard�. O devirdeki zab�ta makamlar� �unlard�r: Devletin i� ve d�� g�venli�inden sorumlu en �st bir zab�ta makam� olan Sadrazam, asayi� ve g�venlikten sorumlu olan, kanunlara ayk�r� davrananlar� yakalay�p gerekli i�lemleri yapmakla sorumlu olan Yeni�eri A�as�, Yeni�eri A�as�n�n emrinde falaka ta��yan ve gerekti�inde kullanan Falakac�lard�r. Bunlar�n yan�nda Cebeciba��, Kaptanpa�a, Top�uba��, Bostanc�ba��, Kad� ve B�cekba�� ile onlar�n emrindeki g�revlilerden olu�uyordu. B�cekba��, ikinci dereceden zab�ta amiri olup, bu g�nk� manada polis m�d�r� konumundayd�. B�cekba��n�n mahiyetinde �e�itli su�lar i�lemi� ancak, daha sonra bu su�lardan ar�narak su� i�lemeyen erkek ve kad�n memurlar bulunurdu. Bunlar�n g�revi �ar��, pazar ve di�er m�nt�kalar� gezerek ka-nunlara ayk�r� hareket edenleri yakalay�p, b�cekba��n�n huzuruna getirmekti. Ayn� d�nemde dikkat �eken bir ba�ka unsur ise bu g�nk� manada karakollar�n a��lmas� ve hizmet g�rmesidir. Bu karakollarda bulunan ve devriye g�revi yapan Kulluk�u, Karakulluk�u neferleri devaml� surette kol gezerek �nleyici zab�ta hizmetlerini yerine getirirlerdi. Kulluk ad� verilen karakol haneler, Osmanl� Devletinin ba�kentinde, ta�ra �ehirlerinde ve k�ylerinde kulluk�u veya karakulluk�u denen bir ba� karakulluk�unun emrinde gece ve g�nd�z devriye g�revi yapan zab�ta kuvvetleriydi. Kulluk�ular g�rev ald�klar� b�l-gelerde kol gezerek ��pheli g�rd�kleri ki�ileri, gece fenersiz gezenleri yakalay�p, amirlerinin huzuruna getirirlerdi. Fuhu� yap�ld�� iddia edilen evlere bask�n d�zenlerdiler. B�lgelerinin emniyet ve asayi�ini sa�layarak, halk� koruduklar�ndan dolay� kendilerine kulluk�u, yasak�� hakk� verilirdi.

Fatih Sultan Mehmet bilhassa �stanbul'un fethinden sonra zab�ta i�lerine b�y�k �nem verdi. �ehirde bir�ok kolluk in�a ettirerek, Yeni�eri askerlerinin ya�l� ve a��rba�l�lar�ndan ay�rd�� zabit ve neferleri yasak�� unvanlar�yla bu kolluklarda g�rev yapmaya, d�-zen ve asayi�i sa�lamaya memur etti. Kolluklar ve Kulluk�ular d��ar� ve i�eri kulluklar� olarak iki k�sma ayr�ld�. Birincisi �stanbul'da g�rev yapanlar, di�eri ise ta�rada g�rev yapanlard�. Ayn� d�nemde ta�rada y�r�t�len zab�ta g�revleri �ok �e�itlilik arz ediyordu.

Zab�ta g�revlerinin �e�itlilik arz etmesinin yan�nda m�lki b�l�nmenin �zelli�ine paralel olarak artan hizmet �e�itlili�inden dolay� �o�alan zab�ta kuvvetlerinin yap�lanmas� da de�i�i-yordu. Bunun yan�nda ticaret yollar�n�n ve �nemli ge�itlerin g�venli�ini sa�layan Derbent�iler ile Mortolozlar, Belderenler, Pand�rler ve Menzilke�ler de zab�ta hizmeti g�r�yordu. Yeni�eri Oca��n�n 1826 tarihinde ortadan kald�r�lmas�n�n ard�ndan kurulan Asakir-i Mansure-i Muhammedi'ye adl� askeri te�kilat (1826-1846) tarihleri aras�nda Yeni�eri Oca��ndan intikal eden zab�ta hizmetlerini y�klendi. Bu d�nemde, te�kilat�n ba��nda Yeni�eri A�as�n�n yetkilerini ta��yan Serasker bulunuyordu. Ayn� d�nemde �stanbul �e�itli zab�ta makamlar�na ayr�ld�. Her b�lgede ayr� bir birimin zab�ta g�revini y�klenmesinden dolay� bu devirde de sorumluluk karga�as� devam etmi�tir. Asayi� ve g�venlik hizmetlerini y�r�ten Asakir-i Mansure-i Muhammedi'ye askeri kurulu�unun d��nda 1826 y�l�n�n a�ustos ay�nda yay�nlanan "�htisap A�al�� Nizamnamesi'yle birlikte �htisap Nezareti kuruldu. Yeni kurulan bu te�kilat�n �al��anlar�, kol gezmek ve g�venlik hizmetlerini y�r�tmekle birlikte belediye hizmetlerinin bir b�l�m�n� de y�klendiler. Ba�kentte �htisap Nezaretinin sorumlulu�una b�rak�lan asayi� ve g�venlik hizmetleri, eyaletlerde Sipahilerin sorumlulu�una b�rak�ld�. ihtisap Nezareti ve ihtisap i�lem ve eylemleri 1845 y�l�nda Polis Te�kilat�n�n kurulmas� �zerine 1846 y�l�nda zab�ta hizmetlerinden �ekildi. 1834 y�l�nda Anadolu'nun ve Rumelinin baz� eyaletlerinde "Asakir-i Redife" ad� ile yeni bir askeri �rg�t kuruldu. Bu askerlerin y�netimi "Serasker" denilen bir kumandan�n y�netimine b�rak�ld�. Eskiden Yeni�eri A�as�na y�klenen g�revler bu d�nemde Seraskere b�rak�ld�. B�ylelikle h�k�met merkezinde �stanbul yakas�n�n en b�y�k zab�ta amiri s�fat ve yetkileriyle donanm�� oldu.

Cumhuriyet D�neminde Zab�ta TBMM'nin kurulu�undan iki ay sonra bu g�nk� Emniyet Genel M�d�rl��n�n temelleri at�ld�. B�ylelikle, iki y�l m�ddetle biri �stanbul'da, biri de Ankara'da olmak �zere iki ayr� ama, asl�nda ayn� g�revi �stlenen iki ba�l� te�kilat tek bir te�kilat olarak g�rev yapmaya ba�lad�. Sonu�ta, sava� d�neminde g�rev alan� �stanbul ile s�n�rl� kalan Emniyet Umumiye M�d�riyeti, 1922 tarihinde sava��n kazan�lmas� sonucu T�rkiye Cumhuriyetinin ba�kenti Ankara'da kurulan Emniyet Genel M�d�rl�� ile birle�ti. Cumhuriyetin ilan�yla birlikte Osmanl� devlet y�netimi t�m kurumlar�yla tarih sahnesinden �ekildi. Bu ba�lamda, �stanbul'da bulunan Emniyet-i Umumiye M�d�riyeti de i�levini tamamlad��ndan onun yerini Ankara'da kurulan Emniyet Genel M�d�rl�� ald�. Bu yeni kurulu�un kadrosu zaman�n �artlar� do�rultusunda yetersizdi. B�t�n bu olumsuzluklara ra�men Ankara'da kurulan Emniyet Genel M�d�rl�� s�ratle kurulu�unu ikmal ederek, �lkenin asayi� ve g�venli�ini sa�lamada ba�ar�s� g�sterdi. Emniyet Te�kilat�n�n yap�lanmas�n� d�zenleyen 19 May�s 1930 tarihli "D�hiliye Vekaleti Merkez Te�kilat� ve Vazifeleri Hakk�nda Kanun" y�r�rl��e girdi. Bu kanuna g�re; Emniyet Genel M�d�rl��; �lkenin genel g�venli�iyle u�ra�an Birinci �ube, idari, belediye ve adli i�lerle u�ra�an �kinci �ube, �zl�k i�leri, e�itim-��retim, saymanl�k, donat�m i�lerini y�r�tmek �zere iki b�rodan olu�an ��nc� �ube, yabanc�larla ilgili i�lerle u�ra�mak �zere �� b�rodan olu�an D�rd�nc� �ube, zab�taya ait teknik, istatistik ve yay�n i�leriyle u�ra�an ve iki b�rodan olu�an Be�inci �ube ile te�kilat�n haberle�me hizmetlerini y�r�tmek, i� sahiplerinin m�racaatlar�n� kabul ve sonu�land�r�lmas�n� izlemek �zere kurulan Evrak B�rosuyla birlikte alt� k�s�mdan olu�maktayd�.

Cumhuriyetle birlikte, yap�lanma s�recine giren T�rkiye Cumhuriyetinin Polis Nizamnamesi y�r�rl�kten kald�r�larak yerine 3201 tarihli Emniyet Te�kilat� Kanunu ikame edildi. "Polis Vazife ve Selahiyet Kanunu" kanunun da y�r�rl��e girmesinden sonra Emniyet Te�kilat�ndaki polis mevcudu s�ratle artmaya ba�lad�. Bir m�ddet Emniyet Te�kilat�nda �nemli de�i�imler olmad�. Ancak, 11 May�s 1953 tarihinde 6085 say�l� Karayollar� Trafik Kanunun y�r�rl��e konularak, trafi�in d�zenini ve denetimini sa�lamak �zere Trafik Zab�tas� kuruldu. De�i�en d�nya �artlar�nda top-lumsal olaylar�n art�� g�stermesi �zerine 1965 y�l�nda ��kar�lan "Toplum Zab�tas� Kurulmas� Hakk�nda Kanunla il emniyet m�d�rl�kleri b�nyesinde toplumsal olaylara m�dahale etmek �zere Toplum Zab�tas� M�d�rl�kleri kuruldu. 2000 y�llara gelindi�inde ise, 2005 y�l�nda yeniden d�zenlenen 5393 say�l� Belediye Kanunu ile Zab�ta hizmetleri son �eklini alm��t�r.